Viet Writer
Và Mai Có Nắng
-
Lê Vân - Yêu và sống - Chương 07
7
Sau bữa tiệc, màn con hát bắt đầu…
Tôi trở thành người của Nhà hát ca múa nhạc ViệtNambắt đầu từ gợi ý của bà giám đốc Nhà hát, cô Thúy Quỳnh.
Sau khi tốt nghiệp trường múa, cô em út Lê Vy “được” phân ngay về nhà hát Opera Balet “bác học”. Chứng kiến 11 năm mòn mỏi của tôi, Vy bảo: “Trăm sự em nhờ chị, muốn về đâu thì về nhưng hãy xin cho em đừng phải về cái đoàn của chị”. Mà cái nhà hát “lò luyện” đó chỉ chọn toàn học sinh giỏi thôi đấy!
Vậy là, lần đầu tiên, tôi bước chân vào Nhà hát ca múa nhạc ViệtNamlà để xin việc cho Vy. Tôi nói: “Cô có thể nhận Vy không vì cháu đã mòn mỏi ở cái Nhà hát balet đó rồi”. Bà giám đốc suy nghĩ, đắn đo, rồi đột ngột đặt vấn đề: “Cô thấy thế này, cô muốn xin Vân về đây, nhà hát chưa có solit đúng nghĩa, nhà hát đang thực sự cần solit”. Phải chăng vì lúc đó Vy mới ra trường, nom còn rất “tăm tối” chẳng le lói hi vọng gì nhiều, nên bà giám đốc tiếp tục:
“Thôi, để Vy về bên ca múa nhạc nhẹ. Vân về bên cô là ca múa nhạc dân tộc. Ngày xưa, cùng là một đoàn ca múa nhạc Trung ương, nhưng có hai đội dân tộc và hiện đại, nay tách ra thành hai nhà hát, hai cơ cấu khác hẳn nhau”.
Lời đề nghị của bà giám đốc quả là bất ngờ, tuy nhiên lại làm tôi nảy sinh ý nghĩ có lẽ đó cũng là ý hay. Nhất là lại được người ta mời mình về cho nên mình sẽ có một vị thế nào đấy, chắc chắn là mình phải được ưu ái rồi! Còn mình, có lẽ đã đến lúc dừng bên balet thôi, chẳng có tương lai gì, suốt ngày tập hùng hục, diễn chẳng có người xem, nghèo rớt mùng tơi, lương không đủ ăn sáng. Quan trọng hợn, tự tôi biết, dù cũng đã hết lòng với nó nhưng tôi không thể cố gắng hơn được nữa, bởi sức khỏe của tôi có hạn.
Múa có nhiều sắc thái, mỗi nghệ sĩ múa thiên về một thế mạnh riêng. Với sức khỏe hạn chế, nhiều khi tôi không thể đáp ứng được những đòi hỏi cao hơn của kỹ thuật múa balet, không thể thực hiện được một số động tác kỹ thuật cần thiết. Tôi chỉ đảm bảo được những trích đoạn ngắn. Nếu diễn cả vở, coi như “bơi” luôn, thở ra đằng tai, thậm chí mất luôn trí nhớ. Đóng phim tôi không cần nhắc lời mà múa thì nhiều khi cứ phải hỏi, bây giờ ra múa là đoạn nào, được nhắc xong lại phải ào ra sân khấu, lại khôi phục được trí nhớ, lại múa theo nhạc. Vào trong lại phải hỏi. Vì đã khổ luyện bên balet, sang bên múa dân gian, với tôi như là được đi chơi vậy!
Tuy nhiên, tôi suy nghĩ rất cẩn thận: có nên chuyển hay không? Nếu chuyển thì phải chuyển ngay lúc này, khi người ta đang cần mới quí. Khi tôi gật đầu đồng ý, bên Balet lại không cho đi. Họ bảo, cô ấy cũng là solit của đoàn chúng tôi. Lúc này, bà giám đốc phải lấy cớ vừa nhậm chức giám đốc, lại mới tách nhà hát, cô muốn có người cùng bắt tay gây dựng Nhà hát, buộc người ta phải tạo điều kiện. Lập tức, có một cái trát xuống, bộ quyết định “điều chuyển công tác đồng chí Lê Vân về Nhà hát ca múa nhạc dân tộc”. Bên Balet đành phải tuân lệnh. Trước khi đồng ý chuyển về, tôi đã mở ngoặc với ban giám đốc một điều kiện: “Nếu được mời đi làm phim, mong đoàn vẫn tạo điều kiện cho tôi cộng tác với bên phim”. Và họ đồng ý.
Những ngày đầu bước chân về nhà hát mới, tôi ngơ ngác lạc lõng trước một môi trường xa lạ có phần thực dụng. Đâu rồi tình thương yêu chia sẻ của chị em bên nhà hát cũ? Nghèo mà yên ả, bình an. Cuộc sống mới nơi đây nhiều phần phức tạp và phũ phàng. Sự ghen ghét đố kỵ luôn rình rập. Người ta dèm pha nhau nhiều hơn là tôn trọng nhau. Để giành giật lợi lộc cho mình, họ có thể vô thức hoặc cố ý làm tổn thương người khác. Bây giờ, thú thật rằng, đã có lúc tôi hoang mang lo sợ, tâm hồn tôi ngột ngạt và dễ bị tổn thương.
Phải chăng đây là một quyết định sai lầm? Hay là đi thôi, đi khỏi nơi đây. Không khi nơi đây khiến tôi ngộp thở choáng váng. Nhưng mà đi đâu? Đến với điện ảnh, đến với cánh cửa luôn rộng mở đón tôi? Có lẽ ở đó đỡ phức tạp hơn chăng?…
Tôi không biết nữa, bời với điện ảnh, tôi mới chỉ luôn là khách mời… Và rồi tôi quyết định đến gặp ban lãnh đạo, những nghệ sĩ kỳ cựu của nhà hát để xin thôi không làm việc ở đây nữa. Với những lời khuyên đầy kinh nghiệm và chân tình, họ đã khiến tối ở lại nhà hát, tiếp tục đối mặt với thực tế trần trụi, chờ thời gian để mọi người hiểu con người mình và bằng chuyên môn của mình thuyết phục mọi sự đố kỵ ghen ghét. Họ khuyên rằng: “Vân ơi, Vân phải hiểu rằng ở nơi nào cũng gặp đầy rẫy sự phức tạp của nó. Hãy trả lời bằng chính chuyên môn của mình”. Cho đến giờ, họ vẫn như là những người bạn lớn tuổi của tôi, những tấm lòng chân tình như vậy thật đáng quí biết bao.
Tôi là dân múa balet, trong nghề biết nhau cả, nhưng khi chuyển sang múa dân tộc, liền “được” coi là lính mới. Tuy múa balet và múa dân tộc là hai lĩnh vực khác nhau nhưng tôi chẳng ngại vì trong trường tôi được đào tạo cả hai. Chỉ có điều, để giữ được kỹ thuật biểu diễn, các diễn viên balet không thể lười biếng mà phải luyện tập hàng ngày với một cường độ tự tu dưỡng cao. Ngược lại, bên múa dân tộc, nhiều năm liền họ cũng chẳng cần luyện tập tu dưỡng cá nhân, vẫn múa được nhờ những tiết mục biểu diễn dễ dãi, chỉ cần giống như những con búp bê xinh xinh trong một “lớp mẫu giáo lớn”.
Suốt chặng đường làm nghệ thuật của mình, dù chẳng bao giờ giành giật, bon chen với ai, tôi vẫn có những vai diễn tốt nhất, vẫn được khán giả và giới chuyên môn công nhận.
Chính vì vậy, vô tình, tôi trở thành tâm điểm của sự ganh ghét, đố kỵ. Một số người ra sức rèm pha nói xấu. Tôi cũng chẳng cần thanh minh, vì tôi tin tưởng rằng, bằng chuyên môn và cách sống của mình, người ta sẽ phải nghĩ lại và thôi không ganh ghét nữa. Và đúng thật, cuối cùng, họ đã phải công nhận năng lực và tinh thần lao động có trách nhiệm của tôi. Từ đó, dù chẳng tranh giành, chẳng nịnh bợ, bao giờ tôi cũng được vào vị trí số một của những đoàn nghệ thuật đi nước ngoài biểu diễn. Và khi điều đó đã là hiển nhiên, chẳng ai còn kèn cựa với vị trí của tôi nữa, họ quay sang kèn cựa với người khác. Đời là thế!
Nhà hát này có một cách làm việc kỳ lạ theo kiểu cứ có hợp đồng biểu diễn là nhận. Họ không cần biết ai mời diễn, diễn ở đâu, có tôn trọng nghệ sĩ hay không? Họ thường xuyên nhận hợp đồng diễn cho những phái đoàn này phái đoàn kia. Diễn viên nghệ sĩ phải biểu diễn trong khi người ta ăn uống trò chuyện. Tôi cực kỳ phản đối cách nhận hợp đồng như thế. Diễn ở những chỗ như thế làm gì có sân khấu, chỉ có một khoảng trống được chừa ra cho diễn viên múa, gần như là sát ngay với bàn ăn của khán giả. Đáng ra, ít nhất cũng phải có một cái bục cao lên thể hiện sự tôn trọng diễn viên.
Đôi khi khán giả bận ăn uống chứ đâu cần nhìn, đâu cần nghe. Đứng trên phương diện nghề nghiệp, đó là một cách tổ chức biểu diễn rất xúc phạm nghệ sĩ.
Nói đến chuyện này, tôi lại nhớ đến người chồng cũ, chàng lãng tử Việt kiều, và càng hiểu nguyên nhân sâu xa vì sao tôi không thể sống cùng anh. Vào thời điểm cả nước bung ra làm kinh tế tư nhân, trongNam, phong trào các nghệ sĩ tên tuổi tận dụng sự nổi tiếng để kiếm tiền phát triển ghê lắm. Anh cũng hùa theo, thúc giục tôi làm nhà hàng. Tôi từ chối và rất tỉnh táo, phân tích: “Tiền thì ai cũng cần nhưng không phải là cái đích cuối cùng. Làm sao em có thể làm được việc ấy. Em như thế này, tự nhiên lại phải ra tiếp khách, buộc phải có mặt, buộc phải giao tiếp. Bởi người ta có quí mình người ta mới đến? Em không làm được việc ấy. Cả đời em đã nhục nhã vì nhà hát cứ nhận những hợp đồng diễn nơi tiệc tùng, ngay đến cả vào những nơi sang trọng nhất, diễn cho những đoàn khách quan trọng nhất, em vẫn thấy nhục! Phải vật vờ chờ người ta ăn uống xong xuôi rồi, bắt đầu sang đến màn xem con hát. Làm gì có sân khẩu. Thế thì có phục vụ cho ai cũng vẫn nhục!”.
Không thể nào nói hết được sự khó chịu, ngượng ngùng với nỗi nhục của người nghệ sĩ phải đi biểu diễn cho các cuộc tiệc tùng ăn uống. Tiếc là ngay cả đến chồng mình cũng không thể hiểu được nỗi đau của mình, cá tính con người mình. Dù thế nào đi nữa, tôi cũng không thể vì kiếm tiền mà sẵn sàng phải lấy lòng khách. Họ gọi là tôi phải ra tận bàn, phải nịnh nọt chiều chuộng khách, thậm chí họ bắt tôi uống tôi cũng phải uống, bắt múa hát phải múa hát, nếu không lần sau họ không đến nữa! Làm sao tôi có thể đi mở nhà hàng để phục vụ cho đam rượu bia nhậu nhẹt ấy! Kiếm tiền như thế, làm sao có thể giữ được lòng tự trọng. Vô hình chung, đồng tiền làm con người ta phải hạ thấp phẩm giá.
Tôi sẽ không còn là Lê Vân thích thì nói thích, không thích là nói không thích.
Tôi biết, đối mặt với cuộc sống trần trụi, không phải ai cũng có điều kiện giữ gìn tư cách nghề nghiệp. Nhiều em sinh viện nhạc viện, học piano, sau bao nhiêu năm khổ luyện nước trong nước ngoài, cuối cùng, vì kiếm sống phải đi chơi đàn ở khách sạn, quán rượu quầy bar, đỡ gánh nặng gia đình, nhưng rồi với lòng tự trọng, các em cũng phải bỏ. Ở nơi ấy, người ta có nghe nhạc mình chơi đâu, người ta còn mải ăn uống, trò chuyện với nhau. Người tử tế cứ nghĩ đơn giản: khi nghệ thuật chân chính cất lên thì tất cả phải im lặng. Im lặng lắng nghe, im lặng thưởng thức. Nhưng thực tế, người ta vừa ăn uống vừa xem… “nghệ thuật”. Nghệ thuật như thế thì rẻ tiền quá! Đáng thương quá! Nhiều nghệ sĩ chân chính thà nghèo còn hơn bị nhục. Nếu muốn có tí nhạc vui lúc ăn uống thì mở đài ra chứ việc gì phải gọi nghệ sĩ đến đàn? Cho nên có hai thứ nghệ thuật, nghệ thuật chân chính và nghệ thuật trong nháy nháy.
Rõ ràng, mình là người của Nhà hát Quốc gia, biểu diễn là phải có sân khấu, phải có khoảng cách tối thiểu giữa người diễn và người xem. Anh đi thưởng thức tôi chứ không phải đi giải trí tôi! Mua vui giải trí lại khác. Tôi biểu diễn nghệ thuật, anh phải mua vé thì mới được vào xem tôi. Nhưng nhiều khi, vì là người của nhà hát, tôi vẫn buộc phải đi diễn những sô diễn nhục nhã. Thôi thì cứ cúi gằm xuống mà diễn cho xong. Tính cách của tôi như thế sao lại cứ bảo tôi đi mở nhà hàng! Mở bar rượu cà phê!
Như đã nói, tôi không thể làm kinh tế bằng cách phơi mặt ra với đời như mở nhà hàng, quán bar hay kinh doanh shop quần áo, dịch vụ. Tôi không thể hầu hạ ai được, không thể ào ào ngồi vào bàn vào quán với người ta được. Tôi nghèo thì nghèo, tôi quyết không kiếm tiền bằng cách ấy.
Khi mua được mảnh đất tuy ở sâu trong ngõ ngách nhưng khá rộng, tôi đã nghĩ ra cách xây những căn hộ nhỏ riêng biệt, trước là để cả gia đình ở, sau là để cho thuê. Hồi đó, để làm mô hình này, tôi cũng đã suy nghĩ rất nhiều. Với những căn hộ trong ngõ nhỏ, với vườn cây ăn trái, hoa lá mọc tự nhiên, chim chóc kéo đến hót véo von. Thật yên tĩnh dễ chịu để nghỉ ngơi. Người Nhật rất thích thuê nhà kiểu này.
Đây là một cách làm kinh tế vừa phải, lịch sự và phù hợp với hoàn cảnh của tôi. Chí ít, tôi có thể tạm xa lánh được những cái ô trọc phũ phàng của cuộc mưu sinh, vẫn giữ được thanh danh đạo đức, không phải cầu cạnh ai. Và may mắn nhất là không phải đối mặt với đời. Không đánh mất mình. Với cách này, tôi đã có một khoản thu nhập hàng tháng đủ để mang lại tự do cho bản thân mình.
Từ đấy trở đi, với tôi, nghệ thuật chỉ còn là làm khi mình hứng thú.
Khi không còn lo về miếng cơm manh áo hàng ngày, con người ta mới thực sự được “cởi trói”. Tôi đã mang lại tự do cho tâm hồn và nhân cách của chính mình. Như mẹ tôi đã tự hào nói: “Cả ba đứa con tôi đều đã tự đi lên bằng chính đôi chân mình”. Tôi làm chủ cuộc đời của mình hơn chứ không thụ động cả nể như trước. Với một kịch bản điện ảnh, một vai diễn được mời, tôi biết cân nhắc, liệu mình có thể hoàn thành tốt được nhân vật này không? Với người đạo diễn này, mình có thể làm việc, hòa đồng trong cách thể hiện không? Rồi tôi mới dám nhận lời hay từ chối.
Với nghệ thuật múa cũng vậy, nó cho tôi cảm giác như là đôi cánh thiên nga được tự do cất lên trên bầu trời xanh trong. Tôi không còn phải phụ thuộc vào bổng lộc của những đợt đi biểu diễn nước ngoài. Không còn phải để ý bao giờ mình được lên lương? Không cả muốn được bình xét lao động tiên tiến loại A để được thưởng cao. Không. Tôi không đi tìm kiếm vật chất, không phải bắt đầu công việc bằng chữ tiền bao nhiêu? Mà tôi đi tìm cho tôi đạo diễn nào có thể giúp tôi cất cánh cùng thiên nga. Nhạc sĩ nào giúp tâm hồn tôi được bay bổng lãng mạn. Họa sĩ nào sẽ cùng tôi sáng tạo?
Ôi, tự do. Tự do. Tôi hiểu rõ giá trị của hai chữ tự do trong đời người nghệ sĩ.
***
Năm nào Bộ văn hóa thông tin cũng tổ chức Liên hoan ca múa nhạc chuyên nghiệp toàn quốc, mục đích là để đánh thức, vực dậy cái tinh thần sáng tạo của những nghệ sĩ đang sống mòn sống mỏi. Năm 1995 cũng vậy. Liên hoan diễn ra tưng bừng thành phố Cần Thơ với những cơn mưa huy chương vàng huy chương bạc rộn rã hoan hỉ. Tiệc tan, người ta ngồi lại với nhau chuyện phiếm về “mặt trái của những tấm huy chương”, ai cũng hiểu, đã có liên hoan là có sự chia chác giải thưởng theo kiểu mặt trận. Ngay những người trong ban tổ chức liên hoan, những người chấm giải, cầm cân nảy mực quyết định số phận của diễn viên cũng không phải là những người có đủ tài và đủ tâm khiến người ta tâm phục khẩu phục. Giải thưởng được trao theo kiểu ban ơn, chia phần chứ không theo tài năng sáng tạo. Mọi thứ đều là hình thức và giả dối.
Thủa ấy, tôi đã bị sốc khi tình cờ biết ra cái sự thật đó. Tôi cứ thắc mắc: tại sao lại thế. Người có tài thì phải được công nhận chứ. Tại sao lại bảo, năm ngoái anh hay chị đã được giải rồi, đoàn anh hay đoàn chị đã được công nhận rồi, năm nay để nhường giải này cho đoàn khác, cho người khác. Tôi không thể chấp nhận được cách đánh giá sự nỗ lực vươn lên sáng tạo của người diễn viên theo kiểu chia phần như vậy. Có tài là có tài. Mỗi một cuộc thi, người dự thi đến liên hoan với một tác phẩm mới, một nỗ lực mới trong 12 tháng qua, người ta phải được khuyến khích, phải được công nhận chứ! Những cái ngoắt ngéo, ngang tắt như thế là không sòng phẳng. Chưa kể đến việc, nếu muốn giải thưởng, muốn được chia phần, anh có thể vận động, mua bán, xin xỏ. Để khi rời liên hoan ra về, anh còn có chút vui vẻ, chút gì đó mang về. Nếu không năm sau, anh sẽ chẳng có hứng thú gì mà tham gia cả.
Thường diễn ra cách trao giải vàng giải bạc cho cá nhân tập thể là thế này. Đoàn Trung ương, con chim đầu đàn, bao giờ cũng phải có giải. Đoàn trung ương mà dám phủi mặt à? Liên hoan ở địa phương nào là địa phương ấy nhất định phải có giải rồi. Tổ chức tiệc tùng ở đó mà lại không nỡ cho người ta một hai cái vàng bạc thì là muối mặt ư? Thế là phải cho giải. Rồi người này người kia, là cây đa cây đề cống hiến bao năm gây dựng phong trào, không lẽ về hưu trắng tay chẳng có danh hiệu gì kỷ niệm cho một đời làm nghệ thuật? Thành thử, giải thưởng không phải để tôn vinh người tài tôn vinh những giá trị thực của lao động sáng tạo, Liên hoan hằng năm là nơi để trả nợ, là dịp để ban ơn…
Sự thật là, những người quản lý, các cấp lãnh đạo tổ chức sự kiện này chỉ để gây phong trào; hi vọng hâm nóng tâm lý sáng tạo của những đoàn ca múa nhạc, những diễn viên đang hấp hối. Trước chỉ bán tín bán nghi, nhưng khi ngộ ra được sự thật hiển nhiên này, tôi đã chủ động lên gặp ban giám đốc xin không tham gia hội diễn. Tôi muốn tự loại mình ra khỏi cái đám đông tranh đua giành giật giải thưởng ấy. Tôi tỉnh táo và thanh thản rút ra khỏi cuộc chơi không công bằng.
***
Gần đây, gặp lại người chồng cũ, không hiểu sao chàng lãng tử ngày nào giờ vẫn còn khuyến khích tôi mở nhà hàng. Vẫn bảo: “Bà dại lắm, chịu khó một chút thì kiếm ra khối tiền”. Thế là tôi gắt lên: “Tôi không muốn kiếm tiền nữa. Kiếm thế đủ ăn rồi, tại sao lúc nào cũng chỉ nghĩ đến cách kiếm tiền?”
Kỳ lạ thật, đến chàng, người sống kề cận mình bao nhiêu năm trời như người tình, như bạn bè, thế mà còn không hiểu mình, vẫn cứ muốn dùng mình như một miếng mồi, vậy thì còn trách được ai? Chao ôi là cái lẽ đời!
Sau bữa tiệc, màn con hát bắt đầu.
Sau bữa tiệc, màn con hát bắt đầu…
Tôi trở thành người của Nhà hát ca múa nhạc ViệtNambắt đầu từ gợi ý của bà giám đốc Nhà hát, cô Thúy Quỳnh.
Sau khi tốt nghiệp trường múa, cô em út Lê Vy “được” phân ngay về nhà hát Opera Balet “bác học”. Chứng kiến 11 năm mòn mỏi của tôi, Vy bảo: “Trăm sự em nhờ chị, muốn về đâu thì về nhưng hãy xin cho em đừng phải về cái đoàn của chị”. Mà cái nhà hát “lò luyện” đó chỉ chọn toàn học sinh giỏi thôi đấy!
Vậy là, lần đầu tiên, tôi bước chân vào Nhà hát ca múa nhạc ViệtNamlà để xin việc cho Vy. Tôi nói: “Cô có thể nhận Vy không vì cháu đã mòn mỏi ở cái Nhà hát balet đó rồi”. Bà giám đốc suy nghĩ, đắn đo, rồi đột ngột đặt vấn đề: “Cô thấy thế này, cô muốn xin Vân về đây, nhà hát chưa có solit đúng nghĩa, nhà hát đang thực sự cần solit”. Phải chăng vì lúc đó Vy mới ra trường, nom còn rất “tăm tối” chẳng le lói hi vọng gì nhiều, nên bà giám đốc tiếp tục:
“Thôi, để Vy về bên ca múa nhạc nhẹ. Vân về bên cô là ca múa nhạc dân tộc. Ngày xưa, cùng là một đoàn ca múa nhạc Trung ương, nhưng có hai đội dân tộc và hiện đại, nay tách ra thành hai nhà hát, hai cơ cấu khác hẳn nhau”.
Lời đề nghị của bà giám đốc quả là bất ngờ, tuy nhiên lại làm tôi nảy sinh ý nghĩ có lẽ đó cũng là ý hay. Nhất là lại được người ta mời mình về cho nên mình sẽ có một vị thế nào đấy, chắc chắn là mình phải được ưu ái rồi! Còn mình, có lẽ đã đến lúc dừng bên balet thôi, chẳng có tương lai gì, suốt ngày tập hùng hục, diễn chẳng có người xem, nghèo rớt mùng tơi, lương không đủ ăn sáng. Quan trọng hợn, tự tôi biết, dù cũng đã hết lòng với nó nhưng tôi không thể cố gắng hơn được nữa, bởi sức khỏe của tôi có hạn.
Múa có nhiều sắc thái, mỗi nghệ sĩ múa thiên về một thế mạnh riêng. Với sức khỏe hạn chế, nhiều khi tôi không thể đáp ứng được những đòi hỏi cao hơn của kỹ thuật múa balet, không thể thực hiện được một số động tác kỹ thuật cần thiết. Tôi chỉ đảm bảo được những trích đoạn ngắn. Nếu diễn cả vở, coi như “bơi” luôn, thở ra đằng tai, thậm chí mất luôn trí nhớ. Đóng phim tôi không cần nhắc lời mà múa thì nhiều khi cứ phải hỏi, bây giờ ra múa là đoạn nào, được nhắc xong lại phải ào ra sân khấu, lại khôi phục được trí nhớ, lại múa theo nhạc. Vào trong lại phải hỏi. Vì đã khổ luyện bên balet, sang bên múa dân gian, với tôi như là được đi chơi vậy!
Tuy nhiên, tôi suy nghĩ rất cẩn thận: có nên chuyển hay không? Nếu chuyển thì phải chuyển ngay lúc này, khi người ta đang cần mới quí. Khi tôi gật đầu đồng ý, bên Balet lại không cho đi. Họ bảo, cô ấy cũng là solit của đoàn chúng tôi. Lúc này, bà giám đốc phải lấy cớ vừa nhậm chức giám đốc, lại mới tách nhà hát, cô muốn có người cùng bắt tay gây dựng Nhà hát, buộc người ta phải tạo điều kiện. Lập tức, có một cái trát xuống, bộ quyết định “điều chuyển công tác đồng chí Lê Vân về Nhà hát ca múa nhạc dân tộc”. Bên Balet đành phải tuân lệnh. Trước khi đồng ý chuyển về, tôi đã mở ngoặc với ban giám đốc một điều kiện: “Nếu được mời đi làm phim, mong đoàn vẫn tạo điều kiện cho tôi cộng tác với bên phim”. Và họ đồng ý.
Những ngày đầu bước chân về nhà hát mới, tôi ngơ ngác lạc lõng trước một môi trường xa lạ có phần thực dụng. Đâu rồi tình thương yêu chia sẻ của chị em bên nhà hát cũ? Nghèo mà yên ả, bình an. Cuộc sống mới nơi đây nhiều phần phức tạp và phũ phàng. Sự ghen ghét đố kỵ luôn rình rập. Người ta dèm pha nhau nhiều hơn là tôn trọng nhau. Để giành giật lợi lộc cho mình, họ có thể vô thức hoặc cố ý làm tổn thương người khác. Bây giờ, thú thật rằng, đã có lúc tôi hoang mang lo sợ, tâm hồn tôi ngột ngạt và dễ bị tổn thương.
Phải chăng đây là một quyết định sai lầm? Hay là đi thôi, đi khỏi nơi đây. Không khi nơi đây khiến tôi ngộp thở choáng váng. Nhưng mà đi đâu? Đến với điện ảnh, đến với cánh cửa luôn rộng mở đón tôi? Có lẽ ở đó đỡ phức tạp hơn chăng?…
Tôi không biết nữa, bời với điện ảnh, tôi mới chỉ luôn là khách mời… Và rồi tôi quyết định đến gặp ban lãnh đạo, những nghệ sĩ kỳ cựu của nhà hát để xin thôi không làm việc ở đây nữa. Với những lời khuyên đầy kinh nghiệm và chân tình, họ đã khiến tối ở lại nhà hát, tiếp tục đối mặt với thực tế trần trụi, chờ thời gian để mọi người hiểu con người mình và bằng chuyên môn của mình thuyết phục mọi sự đố kỵ ghen ghét. Họ khuyên rằng: “Vân ơi, Vân phải hiểu rằng ở nơi nào cũng gặp đầy rẫy sự phức tạp của nó. Hãy trả lời bằng chính chuyên môn của mình”. Cho đến giờ, họ vẫn như là những người bạn lớn tuổi của tôi, những tấm lòng chân tình như vậy thật đáng quí biết bao.
Tôi là dân múa balet, trong nghề biết nhau cả, nhưng khi chuyển sang múa dân tộc, liền “được” coi là lính mới. Tuy múa balet và múa dân tộc là hai lĩnh vực khác nhau nhưng tôi chẳng ngại vì trong trường tôi được đào tạo cả hai. Chỉ có điều, để giữ được kỹ thuật biểu diễn, các diễn viên balet không thể lười biếng mà phải luyện tập hàng ngày với một cường độ tự tu dưỡng cao. Ngược lại, bên múa dân tộc, nhiều năm liền họ cũng chẳng cần luyện tập tu dưỡng cá nhân, vẫn múa được nhờ những tiết mục biểu diễn dễ dãi, chỉ cần giống như những con búp bê xinh xinh trong một “lớp mẫu giáo lớn”.
Suốt chặng đường làm nghệ thuật của mình, dù chẳng bao giờ giành giật, bon chen với ai, tôi vẫn có những vai diễn tốt nhất, vẫn được khán giả và giới chuyên môn công nhận.
Chính vì vậy, vô tình, tôi trở thành tâm điểm của sự ganh ghét, đố kỵ. Một số người ra sức rèm pha nói xấu. Tôi cũng chẳng cần thanh minh, vì tôi tin tưởng rằng, bằng chuyên môn và cách sống của mình, người ta sẽ phải nghĩ lại và thôi không ganh ghét nữa. Và đúng thật, cuối cùng, họ đã phải công nhận năng lực và tinh thần lao động có trách nhiệm của tôi. Từ đó, dù chẳng tranh giành, chẳng nịnh bợ, bao giờ tôi cũng được vào vị trí số một của những đoàn nghệ thuật đi nước ngoài biểu diễn. Và khi điều đó đã là hiển nhiên, chẳng ai còn kèn cựa với vị trí của tôi nữa, họ quay sang kèn cựa với người khác. Đời là thế!
Nhà hát này có một cách làm việc kỳ lạ theo kiểu cứ có hợp đồng biểu diễn là nhận. Họ không cần biết ai mời diễn, diễn ở đâu, có tôn trọng nghệ sĩ hay không? Họ thường xuyên nhận hợp đồng diễn cho những phái đoàn này phái đoàn kia. Diễn viên nghệ sĩ phải biểu diễn trong khi người ta ăn uống trò chuyện. Tôi cực kỳ phản đối cách nhận hợp đồng như thế. Diễn ở những chỗ như thế làm gì có sân khấu, chỉ có một khoảng trống được chừa ra cho diễn viên múa, gần như là sát ngay với bàn ăn của khán giả. Đáng ra, ít nhất cũng phải có một cái bục cao lên thể hiện sự tôn trọng diễn viên.
Đôi khi khán giả bận ăn uống chứ đâu cần nhìn, đâu cần nghe. Đứng trên phương diện nghề nghiệp, đó là một cách tổ chức biểu diễn rất xúc phạm nghệ sĩ.
Nói đến chuyện này, tôi lại nhớ đến người chồng cũ, chàng lãng tử Việt kiều, và càng hiểu nguyên nhân sâu xa vì sao tôi không thể sống cùng anh. Vào thời điểm cả nước bung ra làm kinh tế tư nhân, trongNam, phong trào các nghệ sĩ tên tuổi tận dụng sự nổi tiếng để kiếm tiền phát triển ghê lắm. Anh cũng hùa theo, thúc giục tôi làm nhà hàng. Tôi từ chối và rất tỉnh táo, phân tích: “Tiền thì ai cũng cần nhưng không phải là cái đích cuối cùng. Làm sao em có thể làm được việc ấy. Em như thế này, tự nhiên lại phải ra tiếp khách, buộc phải có mặt, buộc phải giao tiếp. Bởi người ta có quí mình người ta mới đến? Em không làm được việc ấy. Cả đời em đã nhục nhã vì nhà hát cứ nhận những hợp đồng diễn nơi tiệc tùng, ngay đến cả vào những nơi sang trọng nhất, diễn cho những đoàn khách quan trọng nhất, em vẫn thấy nhục! Phải vật vờ chờ người ta ăn uống xong xuôi rồi, bắt đầu sang đến màn xem con hát. Làm gì có sân khẩu. Thế thì có phục vụ cho ai cũng vẫn nhục!”.
Không thể nào nói hết được sự khó chịu, ngượng ngùng với nỗi nhục của người nghệ sĩ phải đi biểu diễn cho các cuộc tiệc tùng ăn uống. Tiếc là ngay cả đến chồng mình cũng không thể hiểu được nỗi đau của mình, cá tính con người mình. Dù thế nào đi nữa, tôi cũng không thể vì kiếm tiền mà sẵn sàng phải lấy lòng khách. Họ gọi là tôi phải ra tận bàn, phải nịnh nọt chiều chuộng khách, thậm chí họ bắt tôi uống tôi cũng phải uống, bắt múa hát phải múa hát, nếu không lần sau họ không đến nữa! Làm sao tôi có thể đi mở nhà hàng để phục vụ cho đam rượu bia nhậu nhẹt ấy! Kiếm tiền như thế, làm sao có thể giữ được lòng tự trọng. Vô hình chung, đồng tiền làm con người ta phải hạ thấp phẩm giá.
Tôi sẽ không còn là Lê Vân thích thì nói thích, không thích là nói không thích.
Tôi biết, đối mặt với cuộc sống trần trụi, không phải ai cũng có điều kiện giữ gìn tư cách nghề nghiệp. Nhiều em sinh viện nhạc viện, học piano, sau bao nhiêu năm khổ luyện nước trong nước ngoài, cuối cùng, vì kiếm sống phải đi chơi đàn ở khách sạn, quán rượu quầy bar, đỡ gánh nặng gia đình, nhưng rồi với lòng tự trọng, các em cũng phải bỏ. Ở nơi ấy, người ta có nghe nhạc mình chơi đâu, người ta còn mải ăn uống, trò chuyện với nhau. Người tử tế cứ nghĩ đơn giản: khi nghệ thuật chân chính cất lên thì tất cả phải im lặng. Im lặng lắng nghe, im lặng thưởng thức. Nhưng thực tế, người ta vừa ăn uống vừa xem… “nghệ thuật”. Nghệ thuật như thế thì rẻ tiền quá! Đáng thương quá! Nhiều nghệ sĩ chân chính thà nghèo còn hơn bị nhục. Nếu muốn có tí nhạc vui lúc ăn uống thì mở đài ra chứ việc gì phải gọi nghệ sĩ đến đàn? Cho nên có hai thứ nghệ thuật, nghệ thuật chân chính và nghệ thuật trong nháy nháy.
Rõ ràng, mình là người của Nhà hát Quốc gia, biểu diễn là phải có sân khấu, phải có khoảng cách tối thiểu giữa người diễn và người xem. Anh đi thưởng thức tôi chứ không phải đi giải trí tôi! Mua vui giải trí lại khác. Tôi biểu diễn nghệ thuật, anh phải mua vé thì mới được vào xem tôi. Nhưng nhiều khi, vì là người của nhà hát, tôi vẫn buộc phải đi diễn những sô diễn nhục nhã. Thôi thì cứ cúi gằm xuống mà diễn cho xong. Tính cách của tôi như thế sao lại cứ bảo tôi đi mở nhà hàng! Mở bar rượu cà phê!
Như đã nói, tôi không thể làm kinh tế bằng cách phơi mặt ra với đời như mở nhà hàng, quán bar hay kinh doanh shop quần áo, dịch vụ. Tôi không thể hầu hạ ai được, không thể ào ào ngồi vào bàn vào quán với người ta được. Tôi nghèo thì nghèo, tôi quyết không kiếm tiền bằng cách ấy.
Khi mua được mảnh đất tuy ở sâu trong ngõ ngách nhưng khá rộng, tôi đã nghĩ ra cách xây những căn hộ nhỏ riêng biệt, trước là để cả gia đình ở, sau là để cho thuê. Hồi đó, để làm mô hình này, tôi cũng đã suy nghĩ rất nhiều. Với những căn hộ trong ngõ nhỏ, với vườn cây ăn trái, hoa lá mọc tự nhiên, chim chóc kéo đến hót véo von. Thật yên tĩnh dễ chịu để nghỉ ngơi. Người Nhật rất thích thuê nhà kiểu này.
Đây là một cách làm kinh tế vừa phải, lịch sự và phù hợp với hoàn cảnh của tôi. Chí ít, tôi có thể tạm xa lánh được những cái ô trọc phũ phàng của cuộc mưu sinh, vẫn giữ được thanh danh đạo đức, không phải cầu cạnh ai. Và may mắn nhất là không phải đối mặt với đời. Không đánh mất mình. Với cách này, tôi đã có một khoản thu nhập hàng tháng đủ để mang lại tự do cho bản thân mình.
Từ đấy trở đi, với tôi, nghệ thuật chỉ còn là làm khi mình hứng thú.
Khi không còn lo về miếng cơm manh áo hàng ngày, con người ta mới thực sự được “cởi trói”. Tôi đã mang lại tự do cho tâm hồn và nhân cách của chính mình. Như mẹ tôi đã tự hào nói: “Cả ba đứa con tôi đều đã tự đi lên bằng chính đôi chân mình”. Tôi làm chủ cuộc đời của mình hơn chứ không thụ động cả nể như trước. Với một kịch bản điện ảnh, một vai diễn được mời, tôi biết cân nhắc, liệu mình có thể hoàn thành tốt được nhân vật này không? Với người đạo diễn này, mình có thể làm việc, hòa đồng trong cách thể hiện không? Rồi tôi mới dám nhận lời hay từ chối.
Với nghệ thuật múa cũng vậy, nó cho tôi cảm giác như là đôi cánh thiên nga được tự do cất lên trên bầu trời xanh trong. Tôi không còn phải phụ thuộc vào bổng lộc của những đợt đi biểu diễn nước ngoài. Không còn phải để ý bao giờ mình được lên lương? Không cả muốn được bình xét lao động tiên tiến loại A để được thưởng cao. Không. Tôi không đi tìm kiếm vật chất, không phải bắt đầu công việc bằng chữ tiền bao nhiêu? Mà tôi đi tìm cho tôi đạo diễn nào có thể giúp tôi cất cánh cùng thiên nga. Nhạc sĩ nào giúp tâm hồn tôi được bay bổng lãng mạn. Họa sĩ nào sẽ cùng tôi sáng tạo?
Ôi, tự do. Tự do. Tôi hiểu rõ giá trị của hai chữ tự do trong đời người nghệ sĩ.
***
Năm nào Bộ văn hóa thông tin cũng tổ chức Liên hoan ca múa nhạc chuyên nghiệp toàn quốc, mục đích là để đánh thức, vực dậy cái tinh thần sáng tạo của những nghệ sĩ đang sống mòn sống mỏi. Năm 1995 cũng vậy. Liên hoan diễn ra tưng bừng thành phố Cần Thơ với những cơn mưa huy chương vàng huy chương bạc rộn rã hoan hỉ. Tiệc tan, người ta ngồi lại với nhau chuyện phiếm về “mặt trái của những tấm huy chương”, ai cũng hiểu, đã có liên hoan là có sự chia chác giải thưởng theo kiểu mặt trận. Ngay những người trong ban tổ chức liên hoan, những người chấm giải, cầm cân nảy mực quyết định số phận của diễn viên cũng không phải là những người có đủ tài và đủ tâm khiến người ta tâm phục khẩu phục. Giải thưởng được trao theo kiểu ban ơn, chia phần chứ không theo tài năng sáng tạo. Mọi thứ đều là hình thức và giả dối.
Thủa ấy, tôi đã bị sốc khi tình cờ biết ra cái sự thật đó. Tôi cứ thắc mắc: tại sao lại thế. Người có tài thì phải được công nhận chứ. Tại sao lại bảo, năm ngoái anh hay chị đã được giải rồi, đoàn anh hay đoàn chị đã được công nhận rồi, năm nay để nhường giải này cho đoàn khác, cho người khác. Tôi không thể chấp nhận được cách đánh giá sự nỗ lực vươn lên sáng tạo của người diễn viên theo kiểu chia phần như vậy. Có tài là có tài. Mỗi một cuộc thi, người dự thi đến liên hoan với một tác phẩm mới, một nỗ lực mới trong 12 tháng qua, người ta phải được khuyến khích, phải được công nhận chứ! Những cái ngoắt ngéo, ngang tắt như thế là không sòng phẳng. Chưa kể đến việc, nếu muốn giải thưởng, muốn được chia phần, anh có thể vận động, mua bán, xin xỏ. Để khi rời liên hoan ra về, anh còn có chút vui vẻ, chút gì đó mang về. Nếu không năm sau, anh sẽ chẳng có hứng thú gì mà tham gia cả.
Thường diễn ra cách trao giải vàng giải bạc cho cá nhân tập thể là thế này. Đoàn Trung ương, con chim đầu đàn, bao giờ cũng phải có giải. Đoàn trung ương mà dám phủi mặt à? Liên hoan ở địa phương nào là địa phương ấy nhất định phải có giải rồi. Tổ chức tiệc tùng ở đó mà lại không nỡ cho người ta một hai cái vàng bạc thì là muối mặt ư? Thế là phải cho giải. Rồi người này người kia, là cây đa cây đề cống hiến bao năm gây dựng phong trào, không lẽ về hưu trắng tay chẳng có danh hiệu gì kỷ niệm cho một đời làm nghệ thuật? Thành thử, giải thưởng không phải để tôn vinh người tài tôn vinh những giá trị thực của lao động sáng tạo, Liên hoan hằng năm là nơi để trả nợ, là dịp để ban ơn…
Sự thật là, những người quản lý, các cấp lãnh đạo tổ chức sự kiện này chỉ để gây phong trào; hi vọng hâm nóng tâm lý sáng tạo của những đoàn ca múa nhạc, những diễn viên đang hấp hối. Trước chỉ bán tín bán nghi, nhưng khi ngộ ra được sự thật hiển nhiên này, tôi đã chủ động lên gặp ban giám đốc xin không tham gia hội diễn. Tôi muốn tự loại mình ra khỏi cái đám đông tranh đua giành giật giải thưởng ấy. Tôi tỉnh táo và thanh thản rút ra khỏi cuộc chơi không công bằng.
***
Gần đây, gặp lại người chồng cũ, không hiểu sao chàng lãng tử ngày nào giờ vẫn còn khuyến khích tôi mở nhà hàng. Vẫn bảo: “Bà dại lắm, chịu khó một chút thì kiếm ra khối tiền”. Thế là tôi gắt lên: “Tôi không muốn kiếm tiền nữa. Kiếm thế đủ ăn rồi, tại sao lúc nào cũng chỉ nghĩ đến cách kiếm tiền?”
Kỳ lạ thật, đến chàng, người sống kề cận mình bao nhiêu năm trời như người tình, như bạn bè, thế mà còn không hiểu mình, vẫn cứ muốn dùng mình như một miếng mồi, vậy thì còn trách được ai? Chao ôi là cái lẽ đời!
Sau bữa tiệc, màn con hát bắt đầu.
Bình luận facebook